احمد قوام السلطنه یکی از رجال سیاسی تاریخ معاصر ایران بود که چندین بار در دوران پهلوی منصب نخست وزیری را به دست گرفت در ۲۵ بهمن ۱۳۲۴ خورشیدی که وی برای چهارمین بار نخست وزیر شد، آذربایجان هنوز با ‌وجود استقرار رژیم پهلوی دوم و عمل کردن ایران به تعهدات خود در اشغال شوروی بود. در آن مقطع ایران از یک طرف گرفتار اثرات قحطی، کمبود ارزاق و بحران‌های اقتصادی بود و از جهت دیگر مخدوش شدن استقلال و نقض تمامیت ارضی ایران، توسط قوای متفقین برای مردم آزاردهنده بود. استالین که با مکر چرچیل به سود متفقین وارد جنگ شده بود، هیچیک از سرزمین‌های اشغالی را بدون تأسیس حکومتی کمونیستی ترک نکرد در منطقه آذربایجان ایران هم فرقه دموکرات، بنای انجام این‌کار را داشت.

رهبر حکومت خودمختار آذربایجان «جعفر پیشه‌وری» از استالین درخواست کرد تا مخفیانه برای تجزیه‌طلبان اسلحه بفرستد تا با جنگ مسلحانه، آذربایجان را از ایران جدا کنند و به او قول داد که نخواهند گذاشت تا کارگزاران دولت ایران از این موضوع اطلاع بیابند. پیشه‌وری در نامه‌ای به رهبر اتحاد جماهیر شوروی می‌نویسد: «... مادام که مرزهایمان باز هستند و قدرت ملی‌مان پابرجاست، مقدار کمی به ما سلاح داده شود زیرا اگر سرکوب‌ها به این روال پیش رود، این جدایی دیگر ممکن نخواهد شد، ما سلاح زیادی نمی‌خواهیم. منظور ما اندک مقداری است تا فداییان ناگزیر نشوند با دست خالی جلوی دشمن بروند.»

در این زمان، قوام فرمان سرکوب تجزیه طلبان را صادر کرده بود و در ۲۹ بهمن ۱۳۲۴ خورشیدی با انگیزه حل مسأله آذربایجان راهی مسکو شد. در حقیقت قوام دوران نخست وزیری خود را در شرایطی آغاز کرد که پیش از برگزیده شدن وی به نخست‌وزیری براساس لایحه قانونی مصدق، انتخابات مجلس پانزدهم به واسطه ادامه حضور سربازان شوروی، تا تخلیه کامل ایران به تعویق افتاده و همچنین دولت شوروی‌ به او اعتماد نشان داده و تأکید کرده بود که با هیچ فرد دیگری درباره عقب‌نشینی نیروها مذاکره نخواهند کرد، بنابراین قوام السطلنه با توجه به این امتیازات تصمیم گرفت، مسایل خارجی را در دست گیرد.

تلاش و مذاکره با مسکو برای تخلیه ایران

در ۳۰ بهمن ۱۳۲۴ خورشیدی قوام السطنه نخست وزیری ایران همراه هیاتی بلند پایه برای حل یکی از بزرگترین بحران های آن روز راهی مسکو شد. از جمله افرادی که همراه قوام السطلنه به مسکو رفتند، می توان به حمید سیاح وزیر سابق، جواد عامری وزیر سابق و نماینده مجلس شورای ملّی، صادق رضازاده شفق نماینده مجلس، عبدالحسین نیکپور رییس اتاق بازرگانی و نماینده مجلس، سلمان اسدی معاون سابق وزیر و نماینده ادوار گذشته مجلس، حسن پیرنظر مدیرکل وزارت امورخارجه، کمال درّی نماینده مجلس شورای ملّی، ابوالحسن عمیدی نوری مدیر روزنامه «داد»، جهانگیر تفضلی مدیر روزنامه «ایران ما»، قاسم مسعودی سردبیر ژورنال در تهران و حمید رضوی نماینده خبرگزاری پارس اشاره کرد. این هیات با استقبال گرم طرف شوروی روبه‌رو شد. ابتدا نخست‌وزیر ایران و اعضای هیات‌های سیاسی و اقتصادی با مولوتف کمیسر امورخارجه شوروی، دیدار کردند و گفت و گوهایی میان ۲ طرف انجام شد. سپس نخستین دیدار قوام با استالین در کاخ کرملین انجام پذیرفت. در این دیدار، قوام علت سفر خود به مسکو را بدین صورت بیان کرد: «من برای مباحثه حقوقی و استناد به معاهدات، که هریک به جای خود هست، نیامده‌ام، بلکه با یک نیّت صادقانه و دوستانه آمدم که از شما خواهش کنم، مقدمه و شرط اصلی مشروع و روابط دوستی و حل مشکلات بین ایران و شوروی است با یک اراده فراهم کنید»  سپس درباره غائله آذربایجان و تخلیه کامل ایران از نیروهای روسی سخن به میان آورد. استالین در پاسخ قوام‌السلطنه ۲ پیشنهاد قوام را رد کرد و اظهار کرد: «آنچه موضوع تخلیه ایران است، عجالتاً نمی‌توانیم انجام دهیم؛ زیرا به موجب ماده ۶ معاهده ۱۹۲۱ حق داریم قوایی را در ایران نگاه داریم اما موضوع آذربایجان، یک موضوع داخلی است که ما مداخله نداریم، ولی خودمختاری در آنجا چه ضرری دارد و مغایر با استقلال ایران نیست و اساساً ما نظر ارضی نسبت به ایران نداریم»  در این جلسه حضوری، استالین مسایل مختلفی را با احمد قوام در میان گذاشت از جمله، مساله نفت شمال و رعایت نشدن موازنه مثبت درباره دادن امتیاز نفت به روسیه در مقابل آمریکا و انگلیس و... و. آنچه از صحبت های استالین برمی آمد، این بود که علت تخلیه نکردن ایران به دلیل مساله نفت است و دیگر مسایل زیاد جدی به نظر نمی رسیدند.

 احمد قوام و سفر به مسکو 

علاوه بر مذاکرات شفاهی درباره موضوعات و مسایل ذکر شده، ۲ دولت بیانیه‌هایی نیز برای یکدیگر فرستادند. در نخستین بیانیه ایران، نکاتی به این شرح مطرح شد: نیاز فوری کشور به تخلیه کامل ایران از قوای شوروی، چراکه حل مشکلات موجود در جامعه منوط به این امر است، زیرا برای حل معضلات موجود و همچنین هرگونه اصلاحات در زمینه روابط سیاسی و اقتصادی فی مابین ۲ کشور باید به تصویب مجلس شورای ملّی برسد و تا زمانی‌که نیروهای متفقین خاک ایران را تخلیه نکنند به موجب قانون منع انتخابات که در مجلس چهاردهم گذشته، انتخابات دوره پانزدهم مجلس صورت نخواهد گرفت. دوم موضوع آذربایجان بود، آذربایجان برپایه سوابق تاریخی و قانون اساسی جزء جدای ناپذیر ایران است و هیچ‌گونه مجوز تاریخی یا قانونی برای نهضت خودمختاری و اقدامات خلاف قانونی که در آنجا انجام گرفته و موجب ایراد لطمه و صدمه به تمامیت ارضی ایران شده است، وجود ندارد. سوم موضوع پیشروی نیروهای مسلح آذربایجان به طرف گیلان و تصرف روستای هشت‌پر، که بر این اساس دولت ایران تقاضای صدور دستورات لازم برای مأمورین نظامی شوروی در گیلان را دارد تا از آزادی عمل ژاندارم‌های ایران در گیلان ممانعت نکنند و همچنین موافقت کنند تا نیروی کمکی از تهران برای ایجاد امنیت به گیلان اعزام شود.

در مقابل بیانیه قوام، مولوتف بیانیه‌ای از طرف دولت شوروی ارسال کرد که یکی از موضوعات این بیانیه در خصوص توقف قوای نظامی شوروی در ایران بود و برپایه آن، این نیروها به طور موقت بر طبق عهدنامه ایران و شوروی مورخ ۲۶ فوریه ۱۹۲۱میلادی در ایران خواهد ماند و قوای شوروی موقعی خاک ایران را به کلی تخلیه خواهند کرد که دولت ایران تمام اقدامات خصمانه و تبعیض را نسبت به دولت شوروی از میان ببرد و در شمال ایران آرامش برقرار کند و سیاست دوستانه نسبت به دولت شوروی اتخاذ کند اما در پاسخ به این اقدام شوروی قوام که آگاه به مسایل سیاسی بود به ماده ۶ این عهدنامه اشاره کرد و گفت: طبق این ماده تنها زمانی دولت شوروی می‌تواند قوای خود را در خاک ایران نگاه دارد که دولت ثالثی بخواهد عملاً ایران را وسیله تجاوز به ممالک اتحاد جماهیر شوروی قرار دهد و دولت ایران هم از عهده جلوگیری از آن برنیاید.

همچنین در بیانیه مولوتف درباره امتیاز نفت آمده بود که دولت شوروی برای حسن استقبال از تمایل دولت ایران حاضر است از پیشنهاد واگذاری امتیاز نفت در نواحی شمالی ایران صرف‌نظر کند و در عوض پیشنهاد می‌کند، شرکت مختلط ایران و شوروی برای اکتشافات و استخراج مشتقات نفت در شمال ایران تشکیل شود، به این ترتیب که ۵۱ درصد سهام متعلق به طرف شوروی و ۴۹ درصد متعلق به طرف ایران خواهد بود در خصوص این بند بیانیه قوام نیز مخالفت صریحی نکرد و اجرا شدن این مساله را به تشکیل مجلس دوره پانزدهم و تصویب آن منوط دانست که همه اینها به شرط تخلیه ایران از قوای شوروی است.

پس از این مذاکرات و صادر شدن بیانیه‌های مختلف، مذاکرات ایران و شوروی، هرچند به نتایج قاطع و مثبتی منجر نشد اما در پایان آن، زمینه برای حل اختلافات ۲ کشور فراهم شد و با اعزام سفیرکبیر جدید شوروی به تهران تلاش شد که موجبات تخلیه ایران از قوای شوروی و تأمین استقلال و تمامیت ارضی کشور فراهم شود.

 ژوزف استالین رهبر و سیاست‌مدار کمونیست شوروی

ورود سادچیکف سفیرکبیر شوروی به ایران

سادچیکف سفیر کبیر جدید شوروی، ۲۹ اسفند ۱۳۲۴ وارد تهران شد و پیرو مذاکرات مقدماتی درباره تشکیل شرکت نفت مختلط ایران و شوروی، موافقت‌نامه‌ای در هفت ماده میان نخست‌وزیر ایران و سفیرکبیر شوروی در ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ امضا شد. برپایه این موافقت‌نامه مقرر شد که شرکت مختلطی به منظور تجسس اراضی نفت‌خیز در شمال ایران و بهره‌برداری از آنها میان ایران و شوروی تشکیل شود. مدت عملیات شرکت ۵۰ سال تعیین و مقرر شده بود در مدت ۲۵ سال اول عملیات شرکت، ۴۹ درصد سهام متعلق به ایران و ۵۱ درصد سهام متعلق به شوروی و در مدت ۲۵ سال دوم، ۵۰ درصد سهام متعلق به ایران و ۵۰ درصد متعلق به شوروی باشد. در پایان موافقت‌نامه نیز قید شده بود که قرارداد شرکت نفت مختلط ایران و شوروی که بعداً مطابق این توافق‌نامه عقد می‌شود به مجردی که نمایندگان مجلس شورای ملّی ایران انتخاب شدند و این مجلس عملیات قانون‌گذاری خود را آغاز کرد، برای تصویب، پیشنهاد خواهد شد. تنفیذ و اجرای موافقت‌نامه مربوط به تشکیل شرکت مختلط نفتی ایران و شوروی به تصویب مجلس شورای ملّی موکول شده و چون دولت ایران تأکید کرده بود که برگزاری انتخابات مجلس، پیش از تخلیه کامل ایران از نیروهای بیگانه، ممکن نیست، هم‌زمان با امضای موافقت‌نامه مربوط به بهره‌برداری مشترک از نفت شمال، اعلامیه مشترکی نیز به شرح ذیل از طرف ۲ دولت انتشار یافت: ۱ــ قسمت‌های ارتش سرخ از چهارم فروردین ۱۳۲۵ خورشیدی، ظرف یک ماه و نیم خاک ایران را تخلیه می‌ کنند؛ ۲ــ قرارداد ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی و شرایط آن از چهارم فروردین تا انقضای هفت ماه برای تصویب به مجلس پانزدهم پیشنهاد خواهد شد؛ ۳ــ راجع به آذربایجان، چون امر داخلی ایران است، ترتیب مسالمت‌آمیزی برای اجرای اصلاحات بر طبق قوانین موجود و با روح خیرخواهی نسبت به اهالی آذربایجان میان دولت و اهالی آذربایجان داده خواهد شد.

تخلیه آذربایجان از قوای شوروی با سیاست قوام

قوام همزمان با تشکیل مجلس پانزدهم که در ۱۴ مهر ۱۳۲۵ آغاز به کار کرد، ضمن گزارش مفصلی درباره اقدامات خود برای تخلیه ایران از نیروهای شوروی و حل مساله آذربایجان، موافقت‌نامه تشکیل شرکت مختلط نفت ایران و شوروی را به مجلس تقدیم کرد و تقاضای تصویب آن را کرد. با مقدماتی که از قبل در مجلس فراهم شده بود، چند تن از نمایندگان با موافقت‌نامه نفت مخالفت کردند و آن را مغایر مصوبه مجلس چهاردهم درباره خودداری از دادن امتیاز نفت به خارجیان تشخیص دادند. سپس ماده واحده‌ای به امضای عده‌ای از نمایندگان، به شرح ذیل تقدیم مجلس شد: «ماده واحده:  الف‌ــ نظر به اینکه آقای نخست‌وزیر با حسن نیّت و در نتیجه استنباط از مفاد ماده دوم قانون مصوب ۱۱ آذرماه ۱۳۲۳ اقدام به مذاکره و تنظیم موافقت‌نامه مورخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ در باب ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی نموده‌اند و نظر به اینکه مجلس شورای ملّی استنباط مزبور را منطبق با مدلول و مفهوم واقعی قانون سابق‌الذکر تشخیص نمی‌دهد، مذاکرات و موافقت‌نامه فوق را بلا اثر و کان لم یکن می‌داند. ماده سوم ابلاغیه ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ نیز کان لم یکن می‌باشد. همچنین در یکی دیگر از بندهای این اعلامیه آمده است که واگذاری هرگونه امتیاز استخراج نفت کشور و مشتقات آن به خارجی‌ها و ایجاد هر نوع شرکت برای این منظور که خارجی‌ها به وجهی از وجوه سهیم باشند، مطلقاً ممنوع است.

این طرح با رأی اکثر نمایندگان ۱۰۲ رأی از ۱۰۴ نماینده حاضر در جلسه تصویب شد و قوام‌السلطنه نتیجه رأی مجلس را در نامه‌ای در ۱۳ آبان ۱۳۲۶ به سفارت شوروی ابلاغ کرد، این بیانیه به طور مسلم واکنش تند شوروی را در پی داشت، سادچیکف در پاسخ قوام، نامه شدیداللحنی خطاب به نخست‌وزیر در ۲۰ نوامبر ۱۹۴۷میلادی، اقدام دولت و مجلس ایران را نقض عهد و خصمانه خواند و مسوولیت عواقب امر را بر عهده دولت ایران گذاشت، بدین ترتیب شوروی که در این میان شکست خورده بود، سیاست حمله به قوام را در دستور کار قرار داد اما آنچه در این میان اهمیت داشت حل شدن مساله آذربایجان و خالی‌شدن خاک ایران از قوای شوروی با سیاست‌های قوام بود.