کتاب نقشه‌های علمی: ترسیم و تحلیل همراه با آموزش نرم‌افزارهای ان‌دبلیوبی، سایت اسپیس، گفی و هیست سایت، نوشته‌ی مریم شکفته و مصطفی کریمی، به بررسی ساختار علم‌سنجی، پویایی آن، روش‌های ترسیم ساختار، نقشه و توسعه‌ی حوزه‌های مختلف علمی می‌پردازد.

طیف وسیعی از پژوهش‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی به کتاب‌سنجی و علم‌سنجی اختصاص دارند. بر اساس این نظریه که ماهیتی کارکردگرایانه دارد، کتابداران کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی تخصصی که گرایش‌های موضوعی مختلفی نظیر پزشکی، موسیقی، شیمی و... دارند، سر و کارشان با حوزه‌ها یا جوامع هم‌اندیش متفاوتی است. این کتابداران می‌توانند نقش تحلیل‌گر حوزه را ایفا کنند و با استفاده از رویکردهای مختلف، خدمات متنوع و وسیعی به کاربران خود ارائه کنند.

یکی از روش‌های علم‌سنجی، مطالعه‌ی ساختار علم و پویایی آن است. به عبارت دیگر، ترسیم ساختار و نقشه‌ی حوزه‌های مختلف علمی و توسعه‌ی آن‌ها در طی زمان، از وجوه مختلف مطالعات علم‌سنجی در تحلیل حوزه‌های علمی است، چون برخی از روابطی که در متون علمی مختلف ظاهر می‌شود نظیر روابط بین نویسندگان، مؤسسات و مفاهیم را می‌توان در شبکه‌هایی نشان داد که در نقشه‌های علمی ظاهر می‌شوند. نقشه‌های علمی در قالب شکل‌های گرافیکی دو بعدی و سه‌ بعدی، به تفکیک حوزه‌های مختلف علمی و ارتباط بین آن‌ها پرداخته و بدین ترتیب به درک ساختار علم کمک می‌کنند.

ترسیم ساختار حوزه‌های مختلف، امکان مطالعه‌ی وضعیت فعلی تولید علم در حوزه‌های مورد بررسی و برنامه‌ریزی برای پژوهش‌های آتی را فراهم می‌کند. ترسیم نقشه‌های علمی به ما کمک می‌کند تا بتوانیم تصویری از یک حوزه و حوزه‌های وابسته ارائه کنیم که بدون این نقشه‌ها به راحتی قابل مشاهده‌ی عینی نیست. نقشه‌های علمی می‌توانند به مدیران تحقیق و توسعه در اقدامات و هدایت محیط اطرافشان کمک کنند. مدیران دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها نیز می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های خود از این نقشه‌ها کمک بگیرند.

در بخشی از کتاب نقشه‌های علمی: ترسیم و تحلیل می‌خوانیم:

نقشه‌های علمی نیز در ادامه مطالعات سنجشی علم پدیدار شد. ترسیم نقشه‌های علمی حوزه‌ای میان‌ رشته‌ای است که در دهه‌های اخیر پا به عرصه ظهور نهاد. تمرکز نقشه‌های علمی بر کشف روابط میان انتشارات علمی مختلف است و از طریق آن می‌توان وجود یک پارادایم علمی را شناسایی و حرکت آن را دنبال کرد.

نقشه علمی بازنمون فضایی از چگونگی روابط بین رشته‌های علمی، حوزه‌ها، مقالات یا نویسندگان است و معمولاً بر اساس داده‌های کتاب‌شناختی تقسیم می‌شوند. اولین نقشه علمی نقشه‌ای است که توسط گارفیلد و دیگران در سال 1964 بر اساس تحلیل استنادی تهیه شد. آثار گارفیلد زمینه‌ساز سایر مطالعات ترسیم علم قرار گرفت. وی در آثارش از اصطلاحات علم‌نگاری و نقشه‌های طولی استفاده کرد که چندان مورد توجه جامعه علمی قرار نگرفت. به اعتقاد گارفیلد نقشه‌های علمی می‌توانند پیشرفت‌های دانش و روند پژوهش‌های یک حوزه را از طریق بررسی تغییرات در سال‌های مختلف نشان دهند و برای پیش‌بینی گرایش‌های جدید در یک حوزه موضوعی استفاده شوند.

از مهم‌ترین روش‌های مورد استفاده در ترسیم نقشه‌های علمی روش هم‌استنادی است. این روش اولین بار توسط اسمال و ایرینیا به طور جداگانه مطرح شد. از این روش برای درک ساختار مفهومی یک حوزه علمی استفاده می‌شود. از طریق تحلیل هم‌استنادی می‌توان نقشه‌هایی را در مقیاس کلان و نیز در نقشه‌هایی در سطح خرد برای مطالعه حوزه‌های علمی خاص ترسیم کرد. هم‌استنادی دارای انواع مختلفی است که شامل هم‌استنادی مدارک، هم‌استنادی نویسندگان، هم‌استنادی نشریات و هم‌استنادی مقوله‌های موضوعی است. هم‌استنادی مقوله‌های موضوعی آی‌اس‌آی به عنوان تکنیکی در تجزیه و تحلیل و رویت‌پذیر کردن و ترسیم حوزه‌های علمی توسط مویا-آنگون و دیگران (2004)، پیشنهاد و آزمایش شد. علاوه بر نقشه‌هایی که بر اساس استنادها تهیه می‌شوند، روش‌های هم‌رخدادی همانند هم‌رخدادی واژگان و هم‌نویسندگی نیز در ترسیم نقشه‌های علمی توسط پژوهشگران زیادی به کار رفته است.

فهرست مطالب
مقدمه
فصل اول: از کتاب‌سنجی تا نقشه‌های علمی
مقدمه
کتابسنجی
کتابخانه سنجی
علم‌سنجی
اطلاع سنجی
وب سنجی
سایبرسنجی
تحلیل استنادی
تحلیل استنادی عمودی
تحلیل استنادی افقی
تحلیل هم استنادی (اشتراک در متن)
تحلیل زوج‌های کتابشناختی (اشتراک در مأخذ)
پایگاه‌های استنادی
نقشه‌های علمی
فصل دوم: تاریخچه و اهمیت نقشه‌های علمی
تاریخچه نقشه‌های علمی
اهمیت نقشه‌های علمی
مزایای نقشه‌های علمی
مزایای نقشه‌های علمی برای ناشران
مزایای نقشه‌های علمی برای پژوهشگران
فصل سوم: تولید و ترسیم نقشه علمی
ترسیم نقشه‌های علمی
مراحل ترسیم نقشه‌های علمی
1- استخراج داده‌ها
2- انتخاب واحد تجزیه و تحلیل
3- انتخاب واحد سنجش (مقیاس)
4- طراحی
5- نمایش
جمع بندی مطالب
فصل چهارم: تحلیل نقشه‌های علمی
مفهوم شبکه اجتماعی و تحلیل آن
تحلیل شبکه‌ها
تعداد گره‌ها و رابط‌ها
چگالی شبکه
قطر شبکه
گره تنها
ضریب خوشه‌ای
ضریب خوشه‌ای
واسطه
پل
شاخص درجه میانگین یا درجه رأس
شاخص تفکیک پذیری Q یا ماژولاریتی
جرگه
شاخص سیگما
شاخص‌های مرکزیت
مرکزیت بینیت
مرکزیت نزدیکی
مرکزیت بردار ویژه
فصل پنجم: نرم افزار نت ورک ورک بنچ (ان دبلیوبی)
بارگذاری داده‌ها در نرم افزار ان دبلیوبی
انتخاب شبکه مورد نظر
تحلیل ویژگیهای شبکه
مصور سازی شبکه
فصل ششم: نرم افزار سایت اسپیس
معرفی نرم افزار سایت اسپیس
گردآوری داده‌ها
دوره زمانی
نوع و منبع اصطلاحات
انواع گره‌ها
معیار انتخاب گره‌های شبکه
پیوندها
پیرایش شبکه
ایجاد نقشه‌های زمینی گوگل
متن و مفهوم
مفاهیم و گزاره‌های درختی
فهرست کردن اصطلاحات موجود در خوشه‌ها براساس ویژگی‌های تجمعی
فصل هفتم: نرم افزار گفی
معرفی نرم افزار گفی
آموزش استفاده از نرم افزار گفی
قسمت طرح بندی
فیلترگذاری
فصل هشتم: نرم افزار هیست سایت
معرفی نرم افزار هیست سایت
نیازهای سیستمی نرم افزار هیست سایت
تحلیل‌های نرم افزار
فصل نهم: معرفی برخی از پژوهش‌های ایران
فهرست منابع