کتاب موسیقی معنوی شعر حافظ اثر جواد مرتضایی به بررسی انواع تناسب‌ها و تضاد‌ها و زیر مجموعه‌های آن‌ها: ایهام تناسب، ایهام تضاد و پارادوکس درابیات حافظ پرداخته است.

آنچه باعث شده شعرحافظ دراوجی دست نیافتنی باقی ماند، استفادهٔ هنرمندانهٔ او از تمام ظرفیّت زبان فارسی است. معانی و مضامین موجود دراشعار خواجه شیراز، قبل و بعد از او، در شعر شاعران دیگر نیز دیده می‌شود، امّا این جنبه‌های مختلف زبان شعر حافظ است که علاوه براستعدادِ ذاتی شاعر، ممارست‌ها، کسب تجربه‌ها وبررسی و تغییر و تصرّف‌های مدام در آن‌ها، باعث شده از ‌‌نهایت ظرافت و زیبایی برخوردار باشند؛ از نوع واج‌های کلمات گرفته تا انتخاب واژگانی که در بیت با یکدیگر تلاؤم و هارمونی دارند و کیفیّت ساختار عبارات و تناسب و همراهی انواع موسیقی شعر با آن‌ها. بنابراین برای پی بردن به راز برتری شعر حافظ، می‌بایست به بررسی و تحقیق دقیق و علمی دربارهٔ مسائل مربوط به زبان شعر او پرداخت. در این میان، جز صوَر خیال، آرایش‌های بدیعی برجسته و زیبا نیز بگونه‌ای ظریف و هنرمندانه همراه و همپای زبان اشعار اوست که گویی جزئی از زبان وی گشته است و درکنار بررسی ساحاتِ زبانش، لازم و بایسته است به این صنایع و آرایه‌ها که موسیقی معنوی ابیات او را تشکیل می‌دهد و مکمّل موسیقی بیرونی و کناری و داخلی اشعارش می‌باشد، نیز بسیار توجّه داشت. هنرمندی حافظ در بکارگیری آرایش‌های بدیعی در شعرش حیرت انگیز است.

فهرست مطالب
پیشگفتار
فصل اوّل: تناسب، تضاد، ایهام تناسب، ایهام تضاد و پارادوکس؛آرا و دیدگاه ها
نقد وبررسی
تناسب و تضاد طبیعی ترین و رایج ترین آرایش های سخن
ـ تناسب (نقد و تحلیل تعاریف و دیدگاهها)
ـ تضاد (نقد و تحلیل تعاریف و دیدگاهها)
ـ ایهام تناسب و ایهام تضاد (نقد و تحلیل تعاریف و دیدگاهها)
پارادوکس (Paradox نقد و تحلیل تعاریف و دیدگاهها)
یادداشتهای فصل اول
فصل دوم: بررسی وتحلیل سیرتناسب ، تضاد ، ایهام تناسب ، ایهام تضاد و پارادوکس در شعر شاعران پیش از حافظ و معاصرِ او
مقدّمه
رودکی
فرّخی سیستانی
سنائی غزنوی17
عطّار نیشابوری
سعدی شیرازی
خواجوی کرمانی
بررسی انواع تناسب، ایهام تناسب، ایهام تضاد و پارادوکس در یکصد بیتِ یازده شاعر تا عصر حافظ
رودکی
کسایی مروزی
منوچهری دامغانی
خـاقانی
عطّار نیشابوری
عراقی
سعدی
خواجوی کرمانی
امیر خسرو دهلوی
سلمان ساوجی
عبید زاکانی
جدول تعداد و انواع تناسب، تضاد، ایهام تناسب، ایهام تضاد و پارادوکس در یکصد بیت یازده شاعر
یادداشتهای فصل دوم
فصل سوم: غزل حافظ ؛ انواع تناسبها و تناظرهای پوشیده و ظریف، معمول و تکراری، ایهام تناسب، ایهام تضاد و پارادوکس همراه با توضیح و تحلیل
مقدّمه
تناسب و تضاد درشعر حافظ
الف) ـ تناسبها و تضادهای ظریف و بدیع
الف) 1-1- تناسبها
الف- 1-2- تضادها
الف) 2-1- تناسب ها
الف) 2-2- تضادها
الف) 3-1- تناسبها
الف) 3-2- تضادها
الف) 4-تناسب های رندانه و طنز آمیز و منتقدانه
تناسبها
الف) 5-تناسب میان کلمات در معانی غیر متعارف
تناسبها
الف) 6-تناسبها وتضادهایی که باتحلیل یا در نظرگرفتن لازمه ی معنی واژه بوجود می آید
الف) 6-1- تناسبها
الف) 6-2- تضادها
الف) 7-تناسب های پنهان وپوشیده و یا همراه با آرایه ی استخدام
تناسب ها
ب)تناسب ها و تضادهای معمول و تکراری
ب- 1- تناسب ها
ب) 1- ز (تناسب بین کلمات مربوط به هم و یا لازم و ملزوم و وابسته به یکدیگر از قبیل شهر و اهالی آن، کودک و مادر، انواع جامه ها و پوشاک و ...)
ب- 1- ر (تناسب بین کلمات مربوط به میخوارگی و مستی و شراب و لوازم آن)
ب- ا - أ (تناسب بین کلمات مربوط به طبیعت ازقبیل: گل وگیاه وکوه ودریا و...)
ب- ا- ث (تناسب بین کلمات مربوط به اجزا و اندام انسان یا حیوان)
ب- ا-ف (تناسب بین کلمات مربوط به ادبیات صوفیانه از قبیل پیر، مرشد، صوفی، سالک و...)
ب-ا-ذ (تناسب بین کلمات مربوط به اسامی خاص و اعلام و مطالب و مسائل مربوط به آن مثل: لیلی و مجنون و کیوان و نحوست و رستم و رخش و...)
ب- ا- غ (تناسب بین کلمات مربوط به ادبیات مغانه از قبیل: مغ، مغبچه، پیرمغان،‌خرابات، پیرخرابات و...)
ب-ا-پ (تناسب بین کلمات مربوط به مسائل و ویژگیها و ملزومات درباری از قبیل جواهرات و تخت و تاج و عطریات و زر و نقره و...)
ب-ا-ج (تناسب بین کلمات مربوط به افلاک و اجرام سماوی و...)
ب-ا-ص (تناسب بین کلمات مربوط به لوازم موسیقی و اصطلاحات و...)
ب-2- تضادها
ج ـ ایهام تناسب و ایهام تضاد
ج-ا- ایهام تناسب
ج-2- ایهام تضاد
د ـ پارادوکس
جدول تعداد و انواع تناسبها و تضادهای بدیع و ایهام تناسبها و ایهام تضادها و پارادوکسهای موجود در یکصد غزل حافظ (غزلهای 1-100)
جدول تعداد و انواع تناسبها و تضادهای معمولی و تکراری در بیست غزل (غزلهای 1-20) و یکصد بیت (تا بیت 5 غزل 13)
یادداشتهای فصل سوم
فهرست اسامی اشخاص
مراجع