مفهوم جمهوری اسلامی و ریشه‌های آن

مفهوم جمهوری اسلامی و ریشه‌های آن


جعفر برزگر

ترکیب جمهوری اسلامی را اولین بار امام خمینی (ره) ۲۲ مهر سال ۵۷ و در مصاحبه با مجله فیگارو مطرح ساخت. توجه به اقتضائات روز در اندیشه امام باعث ترکیب اسلام به عنوان محتوا با ظرفی به نام جمهوریت شد.

پیروزی انقلاب اسلامی با گذشت چند ماه، باعث تولد نوع جدیدی از نظام سیاسی شد که در دنیا بی‌نظیر بود. جمهوری اسلامی با حمایت امام خمینی (ره) و رای مردم در فروردین سال ۵۸ رسما تشکیل شد. با حمایت بیش از۹۸ مردم از نظام تازه تاسیس، روز ۱۲ فروردین به عنوان روز «جمهوری اسلامی» نامگذاری شد.

امام خمینی(ره) نیز به عنوان رهبر انقلاب اسلامی روز ۱۲ فروردین را روز نخستین حکومت الله نامید و نوشت: من به ملت بزرگ ایران که در طول تاریخ شاهنشاهی، که با استکبار خود آنان را خفیف شمردند و بر آنان کردند آنچه کردند، صمیمانه تبریک می‌گویم. خداوند تعالی بر ما منت نهاد و رژیم استکبار را با دست توانای خود که قدرت مستضعفین است در هم پیچید و ملت عظیم ما را ائمه و پیشوای ملت‌های مستضعف نمود و با برقراری جمهوری اسلامی، وراثت حقه را بدانان ارزانی داشت.

با پیروزی انقلاب اسلامی یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی که در فضای رسانه‌ای و سیاسی کشور طرح می‌شد مسئله نوع نظام سیاسی بود که باید جایگزین رژیم شاهنشاهی گذشته شود. در این میان محافل مختلف سیاسی و رسانه‌های این جریانات، گمانه زنی‌های مختلفی را مطرح کرده و از انواع مختلفی از نظام‌های سیاسی نام می‌بردند. نظام سوسیالیستی، لیبرال و حتی جمهوری ایرانی توسط این رسانه‌ها تبلیغ می‌شد برخی جریانات ملی مذهبی هم با طرح ایده جمهوری دموکراتیک یا جمهوری دموکراتیک اسلامی به این قافله پیوسته بودند.

اما در این میان امام خمینی(ره) به عنوان رهبر انقلاب و مهم‌ترین شخصیت اثرگذار در اذهان عمومی، از یک نوع خاص نطام سیاسی سخن می‌گفت که متفاوت با نظرات همه این نحله‌های سیاسی و فکری بود.«جمهوری اسلامی» نوع نظام سیاسی بود که رهبر انقلاب برای ایرانِ بعد از پهلوی‌ها و نظام شاهنشاهی در نظر داشت؛ ترکیبی که تقریبا در بین طرفداران امام هم چندان شناخته شده نبود و آنان سخن از حکومت اسلامی به میان می‌آوردند اما اسلام محتوا بود و باید ظرفی برای این محتوا فراهم می‌شد.

با تاکیدات امام مبنی بر اینکه هر چه زودتر باید رفراندوم تعیین نوع نظام سیاسی برگزار شود و مردم خود در این زمینه اظهار نظر کنند برنامه‌ریزی و تصویب قوانین مربوط به رفراندوم تعیین شکل حکومت بعد از انقلاب، بر عهده شورای انقلاب قرار گرفت. براساس قانون مصوب شورای انقلاب، در هر برگ رای، حروف رای موافق (آری) با رنگ سبز و حروف رای مخالف (نه) با رنگ قرمز چاپ شده بود. بخش بالای این دو قسمت که حروف آن به رنگ قرمز بود، تعرفه رفراندوم بود و رای دهندگان، پس از دریافت برگ رفراندوم، نظر خود را به صورت مخفی برای یکی از دو حالت زیر اعلام می‌کردند: تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی که قانون آن از تصویب ملت خواهد گذشت. ( آری)، با رنگ سبز، تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی که قانون آن از تصویب ملت خواهد گذشت. (نه)، با رنگ قرمز.

ترکیب جمهوری اسلامی چگونه وارد حیات سیاسی ایران شد؟

ساختار نظام جمهوری اسلامی، نه در تاریخ اسلام سابقه داشته نه در دوران معاصر که بتوان این ترکیب را الگو برداری شده از نظام‌های سیاسی موجود یا مدفون در تاریخ دانست همانطور که انقلاب مشروطه این الگوی‌برداری را انجام داد. بنابراین این ترکیب را می توان بدیع دانست که به دست امام ابداع شد؛ ترکیبی که حاصل اندیشه امام خمینی(ره) مبنی بر لزوم حکومت اسلام و توجه به اقتضائات زمان و مکان در اندیشه امام است.

امام خمینی (ره) در تاریخ ۲۲ مهر ماه ۱۳۵۷ در مصاحبه با مجله فیگارو در پاریس، ضمن رد رژیم سلطنتی، برای اولین بار جمهوری اسلامی را به عنوان نوع حکومتی که جایگزین رژیم سلطنتی خواهد شد، معرفی کردند. رهبر انقلاب اسلامی در پاسخ به این پرسش خبرنگار فیگارو که عمل شما دارای چه جهتی است و چه رژیمی را می خواهید جانشین رژیم شاه کنید؟‏‏ بیان کردند: ‏‏بدون چون و چرا حفظ رژیم شاه غیرقابل قبول است. ما پیوسته با آن مخالف بوده‌ایم.‏‎ ‎‏سرنگونی آن هدف غیرقابل تغییر مبارزه ماست. به علاوه این شکل حقوقی رژیم نیست‏‎ ‎‏که اهمیت دارد، بلکه محتوای آن مهم است. طبیعتاً می توان یک جمهوری اسلامی را در‏‎ ‎‏نظر گرفت ولی این موضوع بدین خاطر است که فکر می کنیم برداشت اصیل اسلام، ما را‏‎ ‎‏به ترقی جامعه ای که سرشار از استعدادها و قوای انسانی و عدالت اجتماعی است،‏‎ ‎‏راهنمایی می کند. قبل از هر چیز ما به محتوای اجتماعی رژیم سیاسی آینده دل بسته‌ایم.‏

‏‏امام در همین مصاحبه در تشریح بیشتر نظام جمهوری اسلامی مدنظر خودشان توضیح می دهند که ‏‏ما موافق رژیم آزادی‌های کامل هستیم. باید حدود رژیم آینده ایران، همان گونه که برای‏‎ ‎‏کلیه دولت‌های متکی به مردم مطرح است، منافع مجموع جامعه را دربرگیرد و همچنین‏‎ ‎‏باید به شئون جامعه ایرانی مقید بوده باشد، زیرا عرضه یک جامعه غیر محدود، دستبرد‏‎ ‎‏به شرف مردان و زنان آن می‌باشد.‏

بعد از این مصاحبه، خواست و شعار جمهوری اسلامی وارد راهپیمایی‌های مردم می‌شود و در دیگر سخنان و مصاحبه‌های حضرت امام نظام جمهوری اسلامی و لزوم تاسیس آن بعد از سرنگونی رژیم شاه تکرار می‌شود.

در همین خصوص امام در تاریخ ۱۴ آبان ماه ۱۳۵۷ در سخنرانی خود دوباره به جمهوری اسلامی اشاره کردند همین اشاره‌ها کافی بود تا جمهوری اسلامی به یکی از شعارهای اصلی تظاهر کنندگان علیه رژیم شاه تبدیل شود. شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی » به عنوان اصلی‌ترین شعار در تظاهرات مطرح شد و شرکت کنندگان در راهپیمایی میلیونی روزهای تاسوعا و عاشورا یعنی ۱۹ و ۲۰ آذر ماه ۵۷ در سراسر کشور آرمان اصلی خود را استقرار جمهوری اسلامی اعلام کردند.

جمهوری اسلامی نه راه دنبال کنندگان حکومت اسلامی بود نه درصدد پیروی از مسیر لیبرال‌های مذهبی و غیرمذهبی و مارکسیست‌ها زاده شد بلکه جمهوری اسلامی همانند فقه پویای امام که بر عنصر زمان و مکان در اجتهاد تاکید داشتند مبتنی بر باورها و اعتقادات مردم و توجه به عنصر زمان و مکان شکل گرفت. اگر امام بر مسئله حکومت اسلامی صحه می‌گذاشتند آنگاه باید چشم در تاریخ به گذشته می‌دوختند و عناصری استخراج می‌کردند که شاید چندان قابل تحقق در قرن بیستم و بیست و یکم نبود و اگر راه حکومت‌های معاصر را می رفتند بدون تردید اسلام در حاشیه قرار می‌گرفت. بنابراین امام با هوشمندی خاص خود ترکیبی را مطرح کردند که در عین توجه به محتوای اسلامی، از توجه به شرایط زمانی هم به دور نماند.

مطالب مرتبط

تگ‌ها

مطالب پربیننده

پربیننده
آخرین مطالب

عضویت در خبرنامه