کتاب جهل به قانون از دیدگاه فقه نوشته‌ی حسن حیدری، به بررسی عمقی و دقیق مباحث مختلفی همچون واژگان بطلان، خیار فسخ، جهل در اعمال حقوقی و قانون مدنی، مبانی فقهی و حقوقی آثار جهل، اشتباه در قوانین و ... می‌پردازد.

واژه جهل یعنی ندانستن و مفهوم آن در این اثر به معنای بررسی‌ کردن آثار و احکام‌، ناآگاه از یک‌ موضوع‌ یا حکم‌ آن‌ در اصول‌ فقه‌ است. در متون‌ فقهی‌ و حقوقی‌، واژه‌ جهل‌ معمولاً در معنای‌ لغوی‌ استفاده می‌شود، ولی‌ استفاده از آن‌ به‌ مواردی‌ که‌ در آن‌ نسبت‌ به‌ موضوعی‌ شک‌ وجود دارد، یعنی‌ شبهات‌ حکمی‌ و موضوعی‌، نیز همه‌گیر شده است، زیرا در این موارد هم نوعی ناآگاهی وجود دارد.

در منابع‌ فقهی‌ و حقوقی‌، جهل‌ از نظر منبع تحقق‌ آن‌ به‌ دو قسمت یعنی جهل‌ قصوری‌ و تقصیری‌ تقسیم می‌شود. تقسیم‌بندی‌ مهم‌ دیگر آن، جهل‌ به‌ حکم‌ و جهل به‌ موضوع‌ ‌می‌باشد. جهل‌ به‌ حکم‌ (یا جهل‌ به‌ قانون‌) یعنی که‌ شخص‌ از حکم‌ یا قانون‌ فاقد هر نوع آگاهی باشد. مثلاً ندانسته خمر بنوشد و نداند در اسلام حرام است. جهل‌ به‌ موضوع‌ یعنی اینکه که‌ مکلف‌، اصل‌ حکم‌ شرعی‌ را بداند، اما ناآگاهی از آن موضوع داشته باشد.

در دنیای امروز هم جهل به عنوان یکی از عوامل یا علل پیدایش جرم اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌نماید که ضرورتاً باید این نقش خاص مورد توجه مخصوص واقع شود. پس نمی‌توان در مورد جهل، یعنی وقتی که مجرم مفهوم حقیقی عملی را که انجام داده درک نمی‌کند، بی‌تفاوت باقی ماند.

یکی از مهم‌ترین مباحث در قوانین، عنوان جهل و آثار آن بر روابط افراد جامعه می‌باشد؛ چرا که انسان با توجه به طبعی که دارد باید در اجتماع و در روابط با افراد زندگی کند، ولی متأسفانه در این روابط، آگاه و غیر آگاه امکان دارد آسیب یا ضرری به اطرافیان برسد. بنابراین برای جبران این آسیب‌ها و خسارت‌ها باید برای اعمالی که از روی ناآگاهی انجام داده می‌شود، راهکاری اساسی پیدا کرد، به گونه‌ای که علاوه بر اینکه نظم عمومی حفظ شود، حقوق فرد نادان هم پایمال نشود.

در بخشی از کتاب جهل به قانون از دیدگاه فقه می‌خوانیم:

وجود نظام حقوقی در مکتب اسلامی امری مسلم و قطعی است و دارای ویژگی‌های منحصر به فرد است که آن را از سایر مکاتب و سیستم‌های حقوقی متمایز می‌سازد و مهم‌ترین آن ویژگی‌ها، ابتنای این نظام حقوقی بر اصولی الهی و انسانی است که در همه زوایای زندگی و روابط بین انسان‌ها و مشکلات جامعه با تیزبینی و دقت خاص خود، اجرای عدالت را هدف اصلی خود قرار داده است و بر اساس حفظ کرامت انسانی، حقوق فرمانروایان بر رعایا را درست برابر با حقوق رعایا بر فرمانروایان قلمداد کرده است و این حقیقت تردید ناپذیر را بسیاری از مستشرقان هم اذعان نموده‌اند.

این نظام حقوقی در قالب «فقه اسلامی» طرح‌ریزی و گسترش یافته و با مرور در متون فقهی اسلام به ویژه «فقه امامیه» به عظمت، باریک‌بینی و گستردگی دامنه فقه و حقوق اسلامی می‌توان پی برد و با مجاهدت‌های طاقت‌فرسا و خالصانه فقیهان روشن ضمیر آشنایی پیدا کرد، اندیشمندانی که باتلاش‌های مداوم خویش برای شیعه، ذخایری عظیم و برای فقه منابعی غنی در قالب صدها جلد کتب ارزشمند به یادگار گذارده‌اند. ولی با تمام این زحمات باید گفته شود.

موضوع تأثیر جهل بر اعمال حقوقی و حتی وقایع حقوقی و نیز اعمال عبادی و احکام فقهی به صورت قواعد کلی با تصریح به ملاک و مناط آن مورد اشاره قرار نگرفته است، بلکه رگه‌هایی از آن را به مناسبت‌های مختلف و در مواضع مشتت مورد بحث قرار داده‌اند.

فهرست مطالب

پیشگفتار
فصل اول: کلیات
گفتار اول – معنا و مفهوم جهل
گفتار دوم – مفهوم و معنای خطا و اشتباه
گفتار سوم – مفهوم علم و ظن
فصل دوم: تحلیل حقوقی جهل در قانون
گفتار اول – تاریخچه جهل و اشتباه در حقوق روم
گفتار دوم – تاریخچه حقوقی جهل و اشتباه در حقوق فرانسه
گفتار سوم – تاریخچه جهل و اشتباه در قانون مدنی ایران
گفتار چهارم – رویکرد تاریخی و علمی عقل، علم و جهل
فصل سوم: تحلیل حقوقی جهل و جاهل از دیدگاه قرآن
روایات و احادیث
گفتار اول – بررسی و شناخت واژه جهل در قرآن و روایات
گفتار دوم – کاربرد و مشتقات جهل در قرآن
گفتار سوم – نشانه‌ها و عوامل مربوط به جهل
گفتار چهارم – ویژگی‌ها و خصایص جاهلان از دیدگاه عامه
گفتار پنجم – راه‌های عملی جهل زدایی و پیامدهای خاص آن
گفتار ششم- راه‌های عملی جهل زدایی
فصل چهارم: بررسی حقوقی ماهیت و مبانی جهل و اشتباه و موارد مشابه
گفتار اول – مقایسه جهل با اشتباه
گفتار دوم – اشتباه و غلط
گفتار سوم – جهل و اشتباه با شبهه
گفتار چهارم – تحلیل جهل و اشتباه با خطا
گفتار پنجم – تحلیل جهل و اشتباه با سهو و خطا
گفتار ششم – تحلیل ماهیتی جهل با غفلت
گفتار هفتم – جهل و نیسان
فصل پنجم: تقسیمات فقهی جهل از دیدگاه فقهای امامیه
گفتار اول – تقسیمات جهل به لحاظ ماهیتی
گفتار دوم – جهل به لحاظ موقعیت مکلف
گفتار سوم – جهل با توجه به متعلق آن
گفتار چهارم – انواع جهل در فقه اهل سنت
گفتار پنجم: تحلیل مولف در جمع بندی کلی فصول پیشین
فصل ششم: بررسی مبانی فقهی اثر جهل و اشتباه در احکام خاص
گفتار اول – شناخت ماهیت و معنای عذر
گفتار دوم –تحلل رابطه فقهی بین احکام تکلیفی و وضعی
گفتار سوم – شرایط علم در مورد قوانین و احکام خاص
گفتار چهارم –تفاوت شرط علم در احکام تکلیفی و وضعی
فصل هفتم: بررسی مستندات و دلایل معذوریت جاهل در روایات فقهی
گفتار اول – نگاهی فقهی به حدیث رفع از ادله برائت
گفتار دوم: تحلیل فقهی حدیث رفع و مراد از رفع
گفتار سوم – احکام وضعی در استناد به حدیث رفع
گفتار چهارم - بررسی روایات خاص مرتبط با موضوع
گفتار پنجم – روایات وارده در حرمت ربا
فصل هشتم: بررسی فقهی عدم معذوریت جاهل از دیدگاه علم اصول
گفتار اول – نگاهی فقهی به قاعده اشتراک احکام میان عالم و جاهل
گفتار دوم – جایگاه فقهی قاعده وجوب تعلم احکام
گفتار سوم – فرض عدم معذوریت جاهل
گفتار چهارم – تحلیل مولف در این رابطه
فصل نهم: بررسی و واکاوی مصادیق جهل در احکام فقهی و موارد معذوریت خاص
گفتار اول – تحلیل موارد معذوریت جاهل
گفتار دوم –نگاهی فقهی به جهل در عبادات
گفتار سوم – جهل به فوریت اعمال خیار
گفتار چهارم – جهل شفیع در اعمال حق شفعه
گفتار پنجم – جهل به انجام معامله ربوی و حرمت ربا
گفتار ششم – جهل به حرمت ازدواج در عده
گفتار هفتم – جهل در عمل به وصیت
گفتار هشتم – جهل در طلاق
گفتار نهم – جهل در ابراء
گفتار دهم – تحلیل مولف از مطالب مطروحه
فصل دهم: بررسی مبانی فقهی و حقوقی و آثار جهل و اشتباه در قوانین
گفتار اول: بررسی و شناخت قاعده جهل به قانون رافع مسئولیت نیست
گفتار دوم – نظرات حقوق دانان و فقیهان در مورد قاعده
گفتار سوم – بررسی و شناخت اهداف این قاعده
گفتار چهارم – محل جریان قاعده
فصل یازدهم: نقدی بر قاعده "جهل به قانون رافع مسئولیت نیست"
گفتار اول – تحلیل فقهی و حقوقی اطلاق واژه جهل و قانون
گفتار دوم – مسئولیت حقوقی جاهل در قانون
گفتار سوم – نقدی بر تمسک به قاعده اشتراک احکام میان عالم و جاهل
گفتار چهارم – نقد نظر وجوب تعلم قوانین
گفتار پنجم – مهلت 15 روزه انتشار قوانین و فرض علم و اطلاع بر قوانین
گفتار ششم – تحلیل ایرادات فقهی در این راستا
گفتار هفتم – ابعاد حقوقی رفع مسئولیت از جاهل
فصل دوازدهم: بررسی جهل در اعمال حقوقی در قانون مدنی
گفتار اول – بررسی حقوقی واژگان بطلان، غیر نافذ، خیار فسخ
گفتار دوم – حدود جهل موجب بطلان عقد
گفتار سوم – حدود جهل موجب غیر نافذ شدن عقد
گفتار چهارم – حدود جهل موجب ایجاد خیار فسخ
گفتار پنجم – حدود جهل بی تاثیر در سرنوشت عقد
گفتار ششم: اشتباه در داعی یا انگیزه‌های شخصی و اشتباه در اوصاف غیراساسی
فصل سیزدهم: تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در فقه با تکیه بر قاعده «درء»
گفتار اول – مفهوم قاعده «درء»
گفتار دوم – حقیقت قاعده درأ با تعبیری از اصل و اصول دیگر
گفتار سوم – بررسی مستندات قاعده
گفتار چهارم: نقد برخی از مستندات قائلین به تنصیصی بودن قاعده درأ
گفتار پنجم: قائلین به اصطیادی بودن قاعده درأ
گفتار ششم – قلمرو قاعده «درء»
گفتار هفتم: عدم جریان قاعده «درء» در یکی از موارد مجازات تعزیر
گفتار هشتم – آثار کیفری جهل در جرایم عمدی و غیر عمدی در قوانین کیفری
جرایم عمدی
گفتار نهم - بررسی مهم‌ترین مواد مربوط به جهل وشبهه در قانون مجازات اسلامی
فصل چهاردهم: واکاوی و تحلیل تعارضات قاعدۀ حقوقی با قواعد مهم فقهی
گفتار اول – مقایسه قاعده «درء» با «جهل به قانون رافع مسئولیت نیست» و «قاعده قبح عقاب بلا بیان»
گفتار دوم: تطبیق قاعده درء با دو قاعده دیگر در قوانین مدنی
گفتار سوم – مقایسه قبح عقاب بلا بیان و قاعده عدم رافعیت
گفتار چهارم: تعارض در مسئولیت کیفری و حل مسأله
گفتار پنجم: تحلیل مولف از فصول پیشین و جمع بندی کلی مطالب
منابع و مآخذ
منابع عربی
منابع فارسی